تجربه ائتلاف نيروهاى ملى - مذهبى در انتخابات
هدى صابر
منبع: ماهنامه ایران فردا، شماره ۷۰، خرداد ۱۳۷۹
تنها با چند لحظه ديده و دم فروبستن و ذهن را تمركز بخشيدن مىتوان ميزان اشتياق و ضريب مشاركت دو دهه قبلِ آحاد جامعه ايران در انتخابات مجلس صدر انقلاب را به ياد آورد و مرور كرد. درست در بيست زمستان قبل كه گرماى انقلاب مجالى براى خودنمايى سرماى فصل باقى نمىگذاشت چهار عنصر "اميد به زندگى"، "ميل به تحول"، "شوق مشاركت" و "آرمان شورا" مجموعاً مردم را بر آن داشت تا براى شكل دادن ركنى از اركان سه گانه نظام نوپا، حداكثر ظرفيت و تحرك خود را بروز دهند. در اين ميانه بار اصلى كار خصوصاً در عرصه تلاشهاى ستادى و در صحنه فعاليتهاى تبليغاتى بر دوش نسل انقلاب بود. تلاشى سرشار از صداقت و بىمزد و بىمنت. در چنين شرايطى دلخوشى ناشى از فروپاشى استبداد سلطنتى و تشكيل "جمهورى" و آموزههاى انگيزهبخش "اسلام نو و رهايىبخش" - و نه كهنه و اسيرپرور - فتيله مشتعل درون را بالا مىكشيد.
اما مدتى نه چندان طولانى نگذشت كه اميدها به بازيچه گرفته شد، حفظ وضع موجود بر ميل به تحول چيره گشت، آرمانها با عتاب و عناد از ايوان شرايط به بيرون پرتاب شد، انحصارطلبى و تماميتخواهىِ سيرىناپذير نفسكشى براى شورا و مشاركت باقى نگذاشت، شرايط گلوى نسل نو را فشرد، از جمهوريت جز وعدههاى نخستين نام و نشانى برجا نماند، نفس كشيدنِ "غيرخود" در فضاى پس از سال ۶۰ مرادف "موهبت تاريخى" قرار گرفت و مجلس نيز نه به عنوان يك نهاد دموكراتيك و ناظر و حد زن بر قوه مجريه و مدافع حقوق حقه "جمهور"، كه به عنوان منزلگاه "خودى"هاى حافظ وضع موجود مسيرى ديگر پيش گرفت. اكنون دو دهه پس از سالهاى دفن آرمان و سركوب شوق و دوران سراسر اضطراب و بىآيندگى و ناامنى مفرط و كوتاه مدتى پس از دوران توسعه متكى به "وزارت ارعاب" و آدمخوارانى چون سعيد امامى، ايرانِ بزرگ و پايدار ولى تنخسته عزم حيات نو كرده است. ابراز انزجار واحد اجتماعى در خرداد ۷۶ نسبت به آنچه گذشت و بود در يك مرحله و واكنش قاطع و آگاهانه تودهها در قبال جريان راست تماميتخواه و سركوبگر در بهمن ۷۸ نشانههاى بزرگ تصميم نوين اهالى ايران زمين است. "اميد مجدد به زندگى"، "گرايش محسوس به دگرگونى شرايط"، "بروز دوباره حس به حقِ انسان بودن فردى و اجتماعى"، "احساس خطرِ بازماندن از قافله ترقى و توسعه" و "بيزارى از قيموميت فكرى - سياسى يك اقليت"، بهمن را بار ديگر به ماهى تاريخى بدل كرد.
در اين احوال خانواده ملى - مذهبى نيز در دل حركت خانواده بزرگ ايرانى شركت جست و ايفاى نقش نمود. خانوادهاى كه در طول دو دهه گذشته، تحت ستم و سركوب مضاعف قرار داشت و هنوز نيز از برخى حداقلهاى حيات سياسى محروم است.
ويژگيهاى حضور ملى - مذهبى در انتخابات
نيروهاى ملى - مذهبى به سان ديگر نيروهاى حاضر در روند فعاليتهاى چند ماهه انتخاباتى، ويژگيهايى چند از خود بروز دادند كه هر يك از آنها در جاى خود قابل تعريف و تحليل است؛
مشاركت ائتلافى
پس از دوران طولانى مدتى كه در كليت جامعه ايران به همگرايى كمبها داده شد و بعضاً بهايى داده نشد و همزمان با آن جامعه و نيروها تاوانش را نيز پرداخت كردند، نيروهاى ملى - مذهبى با درك ضرورتهاى جديد و با تأكيد بر حركت جمعى، گزينه حضور ائتلافى را بر گزينه حضور گروهى و انفرادى مرحّج دانستند و مساعى خود را در مسير حركتى واحد به كار بستند. بر اين اساس از به هم پيوستن نيروها در سه سطح؛ جريانهاى صاحب عنوان و نام تشكيلاتى، طيفها و منفردين، "ائتلاف نيروهاى ملى - مذهبى" در چارچوب فعاليتهاى انتخاباتى شكل گرفت. اتخاذ مواضع مشترك، برگزارى مصاحبههاى مطبوعاتى و جلسات پرسش و پاسخ مشترك، تشكيل ستاد مشترك، انتشار فهرست نامزدهاى انتخاباتى مشترك براى تهران و شهرستانها و تبليغات مشترك، از محصولات متعين اين ائتلاف بود. كار ائتلافى نيروهاى ملى - مذهبى هم در درون خانواده و هم از منظر بيرونى از خيرات و بركات محسوس برخوردار شد. با اندك دقتى مىتوان دريافت كه در طول سالهاى اخير تنها جريان راست انحصارطلب و تماميتخواه بوده است كه با محور قرار دادن منافع طبقاتى مشترك و اهداف ايدئولوژيك - سياسى مشترك به عمل واحد روى آورده و از انسجام برخوردار بوده است. همپوشانى نيروهاى مختلف راست در قبال يكديگر، بر تراويده از چنين رويكردى است. در غير اين صورت اين جريان بسيار ضربهپذيرتر از آن بود كه هست. خوديابى مجدد و جمع و جور شدن مجموعه نيروهاى جريان انحصار و تماميتطلب در شرايط پس از خرداد ۷۶ محصول همگرايى و همپوشانى آنها بود. از اين منظر نيروها مىتوانند از راست بياموزند. در مجلس تفرقه و تشتت، عفريته عروس است.
تقيد به فروض مفروض
مجموعه نيروهاى درون ائتلاف پس از گذر از سلسله بحثهاى معطوف به تجارب و ارزيابى گذشته، در خصوص پذيرش پنج پيش فرض به اشتراك نظر رسيدند؛
فروض پنجگانه مفروض مبناى طراحىها و تصميمگيرى ائتلاف در روند انتخابات بود.
استراتژى دو عنصرى
نيروهاى ملى - مذهبى با عنايت به آثار و عوارض ناشى از دو دهه حذف و سركوب و محروم بودن از ملزومات حيات سياسى از جمله ارتباطات اجتماعى، نه به عنوان نيرويى "تعيينكننده" كه در هيئت نيرويى "تأثيرگذار" به عرصه انتخابات گام نهادند. ائتلاف با بذل توجه به اين واقعيت، "پس زدن راست انحصارطلب و تماميتخواه" و "پيش بردن شرايط" را مبانى استراتژيك حضور و فعاليت انتخاباتى خويش قرار داد. ائتلاف با اعتقاد ويژه به گريز ناپذير بودن "روند تحولِ" مورد نظر ملت بزرگ ايران و ضرورت برخورد اجتماعى با موانع اصلى اين روند، استراتژى "پس زدن - پيش بردن" را برگزيد و به سهم خويش در تحقق هر دو تكه استراتژى كه در برآيند آراى مردم در انتخابات ۲۹ بهمن متبلور شد، ايفاگر نقش شد.
طرح شعار انتخاباتى "مشاركت براى؛ شكست انحصار، توزيع قدرت، تقويت جمهوريت" ملهم و برگرفته از همان استراتژى دو عنصرى بود. اكنون كه آراى آگاهانه مردم، جريان انحصار را گامهايى چند به عقبرانده و شرايط را پيش برده است، ايمان به ضرورت تحقق مرحله به مرحله هر دو عنصرِ "پس زدن" و "پيش بردن"، به سان آبراه شفافى است كه دو دهه حيات سياه و هولناك را از زيست اجتماعى توأم با امنيت، مشاركت، حريت و عدالت، جدا خواهد كرد.
تقدم تحليل و تبيين بر حضور عملى
نيروهاى ملى - مذهبى به فاصله چند ماه قبل از موعد ۲۹ بهمن با رويكردى تحليلى - تبيينى و به قصد تجهيز تحليلى افكار عمومى، با انتخابات مجلس ششم برخورد فعال پيش گرفتند. اختصاص شماره ۶۱ نشريه ايران فردا با عنوان "ما و انتخابات" به فاصله يكصد روز قبل از موعد انتخابات حاوى تحليل شرايط كلان سياسى معطوف به انتخابات، موانع قانونى اعمال حاكميت مردم، موقعيت نيروهاى ملى - مذهبى، انتظار از اصلاحطلبان و... و همچنين در بردارنده نقطه نظرهاى انتخاباتى چهرههاى ملى - مذهبى، شاخص گوياى چنين رويكردى بود. علاوه بر آن، بيانيههاى انتخاباتى ائتلاف نيروهاى ملى - مذهبى نيز از جوهر تحليلى - تبيينى برخوردار و تا حد امكان روشنگر شرايط پيش روى بود. هم چنانكه جلسات دوازدهگانه پرسش و پاسخ كه با حضور چهل تن از فعالان برگزار شد به طور مشخص بر تحليل شرايطِ مرتبط با انتخابات عنايت داشت.
مشاركت به رغم حذف
هم چنانكه همگان مطلعند فعالان ملى - مذهبى اعم از چهرههاى شاخص و افراد كمتر شناخته شده در پرتو فروض مفروضى كه از آن ياد شد و با انگيزه تحقق دو عنصر استراتژيك "پس راندن و پيش بردن" به عنوان نامزد انتخاباتى ثبتنام كردند. اما پيش از ثبتنام با توجه به كارآيى تاريخى "تيغ نظارت استصوابى" كه طبيعتاً ميل افزونترى به بوسه زدن بر سرو گردن "غير خود" دارد و با عنايت به بىتوجهى يا كم توجهى اصلاحطلبان درون حاكميت در قبال حذف نيروهاى بيرون از حاكميت و همچنين حساب باز نكردن براى نتيجه بخش بودن اعتراض، حذف كامل چهرههاى شاخص بسيار محتمل و نزديك به يقين تلقى مىشد. لذا به رغم آنكه تيغ تاريخى استصواب عمل كرد و اعتراض نيز مطابق همه موارد مورد اعتراض در "سنوات بيست ساله" به جايى نرسيد، نيروهاى ملى - مذهبى از عرصه انتخابات پا پس نكشيدند و تا انتها به راه خود ادامه دادند. مشاركت به رغم حذف در شرايطى صورت گرفت كه نامزد اختصاصى ائتلاف در كرمانشاه در آخرين لحظات به طور غيراخلاقى و بدون ارائه هيچ توضيح مستند و قابل قبول حذف و از ليست خارج شد و در برخى شهرستانها نيز برخوردهايى شبهه آفرين با نامزدهاى اختصاصى و يا مورد حمايت پيش گرفته شد.
از آنجا كه ائتلاف بنا به علل عديده برخلاف جناحهاى درون حاكميت كه مقدم بر هر چيز به اخذ كرسى هر چه بيشتر به قصد كسب قدرت هر چه افزونتر در درون مجلس مىانديشيدند، "نگاه به كرسى" را هيچ گاه اصل نگرفت و پيش از هر هدفى ديگر به پيشبرد شرايط مىانديشيد، به رغم حذف از ادامه مشاركت منصرف نشد.
تحرك با حداقل امكانات
در وضعيتى كه پس از قلع و قمع چهرههاى شاخص ملى - مذهبى، فهرست اسامى نامزدهاى انتخاباتى ائتلاف با نابرابرى فاحشى در مقايسه با ديگر فهرستهاى اصلى مواجه شد، ائتلاف در عرصه امكانات ستادى و تبليغاتى نيز نابرابريهايى بس چشمگير را با تمام وجود لمس كرد. بهرهمندى نيروهاى درون حاكميتى از امكانات مالى سقفباز، مقايسه در اين مصاف را نيز بىفلسفه مىكرد. بسنده كردن به امكانات ستادى حداقلى، منابع مالى ناچيز و كوچكترين كارتهاى تبليغاتى، فعاليت تبليغاتى ائتلاف با ديگر نيروها را اساساً متمايز مىساخت.
انتشار فهرست تلفيقى، ناقص و با آدرس
از ميان گزينههاى مختلفى كه پس از حذف چهرههاى شاخص در مقابل روى ائتلاف قرار داشت، گزينه انتشار فهرستى با سه ويژگى؛ "تلفيقى"، "ناقص" و "با آدرس" انتخاب شد:
تلفيقى به مفهوم قرار دادن توأمان نام فعالان تأييد صلاحيت شده ملى - مذهبى با نامزدهاى اصلاحطلب.
ناقص به معناى عدم امكان انتشار فهرست كامل ۳۰ نفره با توجه به حذف چهرههاى شاخص ملى - مذهبى و ناميسر بودن حمايت بدون حد و مرز از نامزدهاى دوم خردادى.
از آنجا كه برخى ملاكهاى حداقلى براى قرار دادن نام نامزدهاى اصلاحطلب، "به طور رسمى" در فهرست انتخاباتى ائتلاف ملى - مذهبى مورد نظر بود، لذا در عمل ارائه فهرست كاملى كه دربرگيرنده بيست و پنج نامزد درون حاكميتى باشد ممكن نبود. با اين حال در حمايت از نامزدهاى درون حاكميتى تا حد امكان بر ملاكهاى ياد شده پايبندى وجود داشت.
با آدرس به منزله توصيه به رأىدهندگان مبنى بر ثبتنام ۳۰ نامزد در برگههاى انتخاباتى با استفاده از مجموعه نامزدهاى اصلاحطلب درون حاكميت بود. از آنجا كه پس راندن راست يك اصل محسوب مىشد، ارائه آدرس به منظور كامل كردن برگههاى انتخاباتى ضرورت داشت. جمله حاشيه كارت تبليغاتى ائتلاف مبنى بر "حتىالامكان به ۳۰ نامزد رأى دهيد"، نشانگر چنين تأكيدى بود.
شايان توجه است كه فهرست اوليه نامزدهاى انتخاباتى كه در آغازين روزهاى دى ماه منتشر شد از ويژگيهاى بارزى چون فراگير بودن، ملى بودن، عنايت به موجهترين نامزدهاى درون حاكميت، توجه به وزن كارشناسى و درنورديدن عملى مرز خودى - غيرخودى بهرهمند بود. فهرست نامزدهاى اختصاصى و مورد حمايت ائتلاف ملى - مذهبى در شهرستانها نيز به طور كلى از همان قواعد فهرست تهران با تسامحى بيشتر تبعيت مىكرد.
ملى - مذهبى؛ مرحله نو، حيات نو، تحرك نو
جريان ملى - مذهبى در روند فعاليتهاى انتخاباتى مجلس ششم با دست يازيدن به ائتلاف، با تقيد به فروض مفروضِ متكى به تجارب قبلى، با استراتژى پس راندن راست و پيش بردن شرايط، با رويكردى تحليلى - تبيينى، با اتكا به حداقل امكانات و با فهرستى تلفيقى، ناقص و با آدرس مشاركت جست. ائتلاف در اين عرصه با سرمايههاى سترگ تاريخى خويش كه در تصوير "چهار مردان"ش بر روى كارت تبليغاتى متجلى بود و با سرمايه موجودش كه از تهاجم همهجانبه دهه ۶۰ جان به در برده بود پا به ميدان نهاد. احترام خاص اجتماعى به تصاوير مصدق، طالقانى، بازرگان و شريعتى كه با كمترين بىاعتنايى، بىاحترامى و واكنش عصبى در مقايسه با ديگر كارتها و تراكتها مواجه شد، برآيند جايگاه ويژه سرمايههاى تاريخى ملى - مذهبى در حافظه اجتماعى ايرانيان است. سرمايه موجودِ جريان نيز در تحليل و تحركى كه در طول ماههاى اخير ارائه و برملا شد متعين است. چنانچه تيغ تشخيصدهندگان "صواب" چهرههاى شاخص جريان را نشانه نمىرفت وضع به گونهاى ديگر رقم مىخورد.
به هر روى و به رغم همه تضييقات، محدوديتها و نابرابريهاى فاحش، خانواده ملى - مذهبى بسان بخشى از خانواده بزرگ ايرانى در روند انتخابات جان تازهاى گرفت و از برد اجتماعى وسيعتر از گذشته برخوردار شد.۱ شايد هنوز جريان انحصار و سركوب و هواداران بازگشت شرايط دهه ۶۰ درنيافته باشند كه تيغ بر فكر و هويتهاى ريشهدار كارگر نيست، اما شرايط ماههاى اخير بويژه دوران انتخابات چنين نشان داد كه اين جريان همچنان حيات دارد و زنده ماندنى است. ملى - مذهبى در چرخه انتخابات همپاى جامعه ايران گامهايى چند به جلو آمد با اين تصريح كه جلو آمدن جامعه بسى مهمتر و اميدبخشتر از جلو آمدن يك جريان است. ملى - مذهبى زين پس نيز سعى بر آن دارد تا با سرمايه صبر و حوصله و به اميد نزديكتر شدن به افق سپيدرخ و هر چه دورتر شدن از تيرگيهاى سالهاى قبل، رو به جلو گام بردارد.
پىنوشت
۱. در مجموع از نامزدهاى اختصاصى يا نامزدهاى مورد حمايت ائتلاف در شهرستانها، يك نامزد ملى - مذهبى در ساعات آخر حذف شد و ۸ نامزد به دور دوم راه يافتند (۱۱% فهرست( و ۲۵ نفر نيز در دور اول به مجلس راه يافتند (۳۵% فهرست(. و در تهران نيز نفر اول از نامزدهاى ملى - مذهبى در فهرست منتخب مردم تهران با بيش از ۷۷۰ هزار رأى در رده بيست و هشتم و بالاتر از هاشمى رفسنجانى و محتشمى و نفر دوم آن نيز با بيش از ۵۰۰ هزار رأى در رده سى و هشتم و بالاتر از بسيارى از چهرههاى معروف سياسى از جناحهاى مختلف همچون عباس شيبانى، حسن روحانى، محمدرضا باهنر، محمدرضا راهچمنى، عليرضا محجوب، فائزه هاشمى و... قرار گرفت. ديگر نامزدهاى اختصاصى در تهران نيز با آراى بيش از ۳۳۰ هزار و ۲۸۰ هزار در ردههاى ۶۰ و ۶۶ و ۶۷ و بالاتر از افرادى از طيفهاى مختلف )همچون ابوترابى، غرضى، فاطمهرمضانزاده، عيسى ولايى، الحسينى، ناهيدى، على توكلى و...( قرار گرفتند.